Wel of geen grijsverloopfilter?

Tekst en foto’s: Ellen van den Doel

Als je je verder gaat verdiepen in landschapsfotografie kom je uiteindelijk voor de keuze, ga je wel of niet met filters aan de slag? Er zijn bijvoorbeeld grijsfilters om je sluitertijd te verlengen. Dit geeft de mogelijkheid tot creatieve effecten. Lees in dit artikel meer over de verschillende filters. Een vraag die bij veel landschapsfotografen speelt op dit moment, gebruik je wel of geen grijsverloopfilters? In dit artikel probeer ik de verschillende argumenten om er wel of niet een te gebruiken, op een rij te zetten zodat je voor jezelf hopelijk een beter besluit kunt nemen. Er is namelijk niet perse een goed of fout, het is een kwestie van persoonlijke voorkeuren.

Wat is een grijsverloopfilter?

Een grijsverloopfilter, ook wel gradueel ND-filter genoemd, is een filter dat aan de ene kant donker is en aan de andere kant transparant. In situaties waar de lucht veel feller is dan het landschap, bijvoorbeeld bij een zonsopkomst of zonsondergang, kan het verschil in licht heel groot zijn. Door het donkere deel van het filter voor de lucht te plaatsen, breng je die helderheid terug naar een beter niveau. De details in zowel de lucht als de voorgrond blijven zo zichtbaar in één enkele opname. Een grijsverloopfilter helpt dus om meer balans in de belichting te creëren en meteen in de camera een sterkere foto te maken, zonder dat je achteraf veel hoeft te corrigeren. Onze ogen zien de wereld vele malen beter dan de camera. Wij hebben een veel groter “dynamisch bereik” dan een camera. Dus wij kunnen veel beter zowel de donkere delen als de lichte delen in 1x goed zien. Een camera heeft daar moeite mee.

Wat ik vaak hoor: “mijn telefoon maakt er wél een goede foto van”. Dat komt doordat een smartphone standaard zo is geprogrammeerd dat hij automatisch een HDR-opname maakt. Er worden dan meerdere belichtingen gemaakt die in de software direct worden samengevoegd. Vervolgens wordt de foto ook nog automatisch bewerkt, vaak zelfs met behulp van AI.

Met een camera moet je al deze stappen zelf doen, meestal pas in de nabewerking, om een vergelijkbaar resultaat te bereiken. Het verschil is dat je met een camera wél een hogere beeldkwaliteit krijgt, dankzij het grotere sensorformaat.

Dit probleem van een groot lichtverschil is dus (deels) op te lossen met een grijsverloopfilter. Er zijn verschillende varianten grijsverloop filters. Er is een verschil in hoe donker de bovenste helft is en er is een verschil in hoe de overgang is van donker naar licht. De meest voorkomende varianten zijn:

• Harde overgang
• Medium overgang
• Zachte overgang
• Reversed verloop (deel de donkere helft op in tweeën, dan is hiervan de bovenste helft iets lichter dan de onderste helft)
• Center verloop (alleen donker in het midden)

Om de afweging te maken tussen het wel of niet gebruiken van een grijsverloopfilter ga ik hieronder een aantal argumenten doornemen.

Wel of geen HDR?

Een veel gehoord argument van fotografen die geen verloopfilter gebruiken is dat ze het oplossen door in het veld verschillende belichtingen te maken (bracketing) en deze achteraf samen te voegen tot een HDR in de nabewerking. (Lees hier tips voor HDR fotografie). Dat kan in veel gevallen ook prima. Het voordeel is dat je volledige controle houdt over de belichting in de nabewerking en dat het je ruimte in je tas scheelt door de grijsverloopfilters niet mee te hoeven nemen. Maar het heeft ook nadelen:

• Je moet achteraf aan de slag in de nabewerking om de belichting op orde te krijgen. Heb je hier nog geen software voor, of heb je geen kennis van nabewerken of vind je dat gewoon zonde van de tijd? Dan kun je beter wel een grijsverloopfilter gebruiken.
• Fotografeer je bewegende delen, zoals water, dan is het samenvoegen tot een HDR in bijvoorbeeld Lightroom lastiger. Voor het samenvoegen tot een HDR is het beter om geen bewegende delen te hebben in de verschillende foto’s. Dit leidt meestal tot gekke artifacten. Je kunt dan de verschillende belichtingen beter samenvoegen in Photoshop. Je moet hiervoor wel beschikken over Photoshop en kennis van het programma hebben.
• Je ziet in het veld niet goed in 1 blik of je een goede foto hebt gemaakt. Je moet eigenlijk snel alle 3 (of meer) de foto’s bekijken om een indruk te krijgen over je beeld.

Expose to the right?

Een veelgebruikte techniek in landschapsfotografie is “expose to the right”. Hierbij maak je een zo licht mogelijke foto zonder over te belichten en breng je deze later in de nabewerking op smaak. Het voordeel is dat je minder last hebt van ruis in de donkere delen en dat je de meeste kleurinformatie vastlegt. Dit werkt vaak gemakkelijker in combinatie met een grijsverloopfilter, omdat je het histogram dichter bij elkaar brengt.

Je kunt er ook voor kiezen om niet volgens “expose to the right” te werken en je foto direct in het veld goed op smaak te belichten. Dit is vooral handig voor fotografen die weinig of geen nabewerking willen doen (of in JPG werken). In dat geval is een grijsverloopfilter in het veld een grote meerwaarde.

Daarnaast zijn er fotografen die vertrouwen op het dynamisch bereik van hun camera en een iets onderbelichte foto maken om de lichte lucht in één opname goed vast te leggen. Ze lichten later de schaduwen in de nabewerking op. Het nadeel is dat dit eerder ruis in de donkere delen kan geven en dat er minder kleurinformatie beschikbaar is. Het argument is vaak dat “het dynamisch bereik van moderne camera’s groot genoeg is”. Dat klopt deels: camera’s worden steeds beter en het dynamisch bereik steeds groter, maar dit geldt vooral voor nieuwere en duurdere modellen. Het is belangrijk dat je weet wat jouw camera aankan en hoe ver je kunt gaan.

Tegenwoordig hebben sommige cameramerken zelfs ingebouwde grijsverloopfilters via software, wat dit proces verder kan vergemakkelijken.

Destructief of non-destructief werken?

Soms hoor je dat fotografen zeggen dat het gebruik van een grijsverloopfilter in het veld “destructief” is. Oftewel, wat je daar toepast kun je achteraf niet zo maar veranderen. Stel je voor je gebruikt een hard verloop filter onjuist. Je plaatst hem per ongeluk halverwege de lucht in plaats van op de horizon. Dat is in de nabewerking lastig te corrigeren en weer op te lossen. Of je gebruikt een goedkoop grijsverloopfilter die een kleurzweem heeft. Dan is een deel van de foto bijvoorbeeld wat blauw of paars. Ook dat is lastig op te lossen. Wanneer je het juiste grijsverloopfilter kiest in het veld en een beetje oplet waar je de overgang plaatst (plus werkt met goede kwaliteit glas) dan is dit eigenlijk nooit een probleem.

Nabewerking

Als je de punten hierboven gelezen hebt, ben je er inmiddels al achter dat het wel of niet nabewerken keuzes bepaald. Ook de mate van kennis over het nabewerken speelt hierin een rol en het wel of niet beschikken over nabewerking software. Er zijn ook fotografen die meer purist zijn en in het veld al een zo goed mogelijk belichte foto willen maken. Dan is een grijsverloopfilter onmisbaar. Ik werk zelf vaak met een grijsverloopfilter en ik merk dat ik het lastig vind om in de nabewerking exact hetzelfde resultaat te krijgen met een HDR of met een grijsverloopfilter. De foto met een grijsverloopfilter vind ik vaak direct mooier.

Welk filter systeem kies je?

Een grijsverloop filter heeft een overgang van licht naar donker. Door het verschil te verticaal te verschuiven kun je zelf bepalen waar je deze overgang plaatst. Dit is afhankelijk van je compositie en waar bijvoorbeeld de horizon zich bevindt. Er zijn ook circulaire (ronde) fillter systemen waar geen verloopfilters voor bestaan. Dit omdat je er niet mee kunt schuiven. Soms bestaan er wel circulaire grijsverloopfilters maar het nadeel is dan dus dat de overgang van het filter altijd in het midden zit. Dat is niet altijd wat je wilt. Een filter systeem met alleen maar circulaire grijsfilters en een polarisatie filter is compacter en vaak goedkoper. Maar laat je dus niet leiden door de prijs. Bedenk eerst goed of je wel of niet met een grijsverloopfilter wilt werken en spaar eventueel nog even verder voor je tot aanschaf over gaat. Of volg een workshop lange sluitertijden bij Dutch Photo Academy. Hierin kun je werken met het Kase Armour systeem waarin grijsverloopfilters wel mogelijk zijn. Kase heeft zowel een circulair systeem (Revolution) als het Armour systeem. Lees hier de verschillen tussen beide.

Conclusie

Hopelijk kun je met deze argumenten je keuze wat beter onderbouwen voor het wel of niet gebruiken van een grijsverloopfilter. Wat doe ik zelf? Ik gebruik heel veel mijn grijsverloopfilters en zet ze bewust in. Er zijn ook zeker situaties dat ik ze niet gebruik en het oplos met verschillende belichtingen. Voor mij zijn ze onmisbaar in mijn fototas.